W Juazeiro, mieście na granicy stanów Pernambuco i Bahia, Moscamed testuje technologię wykorzystującą transgeniczne komary. Foto: Coletivo Nigéria/Agência Pública

Reportaż Kolektywu Nigéria został pierwotnie opublikowany 8.10.2013 na stronie internetowej Agencia Pública. Global Voices dzieli artykuł na trzy części.

Położone nad rzeką São Francisco, na granicy stanów Pernambuco i Bahía miasto Juazeiro przecinają strumienie zasilające największe akweny kraju. Obecnie liczy ono 200 tysięcy mieszkańców i wraz z pobliską Petroliną tworzy największą miejską aglomerację północno-wschodniej części strefy półpustynnej, zamieszkiwaną przez pół miliona ludzi. Jest również istotnym siedliskiem komarów, od kiedy niewielkie, podziemne strumyki przekształciły się w duże, powierzchniowe dopływy, w których na potęgę wylęgają się te owady, tradycyjnie zwalczane za pomocą środków owadobójczych, elektrycznych rakiet czy, w zamożniejszych domach, klimatyzacji. 

Jednak w tym roku nie tylko komary spędzają mieszkańcom Juazeiro sen z powiek, miasto jest bowiem ośrodkiem testującym nową naukową technologię, wykorzystującą transgeniczne Aedes aegypti do walki z dengą, chorobą przenoszoną przez ten gatunek. Metoda opracowana przez brytyjskie przedsiębiorstwo biotechnologiczne Oxitec polega na wprowadzeniu śmiercionośnej sekwencji do genomu komarów płci męskiej, które, uwolnione w naturalnym środowisku, kopulują z dzikimi samicami, dając potomstwo zaprogramowane, by umrzeć. W ten sposób, jeśli eksperyment się powiedzie, populacja owadów zostanie zredukowana dzięki przedwczesnej śmierci larw.

Laboratorium Moscamedu, w którym powstają transgeniczne komary. Foto:Coletivo Nigéria/Agência Pública

Wspomniana technika jest najnowszą bronią w walce z chorobą, wobec której dotychczas stosowane metody nie tylko są nieskuteczne, ale wręcz sprzyjają jej ewolucji. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że na świecie rocznie notuje się 50-100 milionów przypadków dengi. Brazylia jest rejonem endemicznym, z corocznymi epidemiami w różnych miastach, głównie dużych stolicach. W 2012 roku tylko między 1.01 a 16.02 zarejestrowano ponad 70 tysięcy nowych przypadków. W 2013, w tym samym okresie liczba ta prawie się potroiła, osiągając 204 tysiące zachorowań. W tym roku już 400 osób zmarło w Brazylii na dengę.

W Juazeiro brytyjski patent jest wprowadzany w życie przez organizację społeczną Moscamed, która zajmuje się rozmnażaniem i uwalnianiem transgenicznych komarów od 2011. W założonej w gminie biofabryce, gdzie powstają nawet 4 miliony owadów tygodniowo, odbywa się cały proces produkcyjny oprócz właściwej modyfikacji genetycznej, którą przeprowadza się w laboratoriach Oxitecu w Oxfordzie. Moscamed zaimportował transgeniczne larwy i zaczął je namnażać w swoich laboratoriach. 

Próby te są finansowane przez Ministerstwo Zdrowia Stanu Bahia, przy wsparciu instytucjonalnym władz Juazeiro, i w lipcu objęły również położoną na dalekiej północy Diamentowego Płaskowyżu Jacobinę. W odróżnieniu od Juazeiro, gdzie próby ograniczono do dwóch dzielnic, w tej górskiej miejscowości zamieszkałej przez około 80 tysięcy osób Moscamed próbuje “zlikwidować” (słowo używane przez naukowców do określenia całkowitej eliminacji populacji komarów) Aedes aegypti w całym mieście.

Jak tłumaczy Aldo Malavasi, emerytowany profesor Katedry Genetyki Instytutu Nauk Biologicznych Uniwersytetu w São Paulo (USP)-instytucji, która również uczestniczy w projekcie-i obecny prezes Moscamedu:

Os resultados de 2011 e 2012 mostraram que [a técnica] realmente funcionava bem. E a convite e financiados pelo Governo do Estado da Bahia resolvemos avançar e irmos pra Jacobina. Agora não mais como piloto, mas fazendo um teste pra realmente eliminar a população [de mosquitos]. 

Malavasi pracuje w tym rejonie od 2006, gdy powołano Moscamed, by za pomocą podobnej metody-tzw. techniki bezpłodnego owada (TIE)-walczyć ze stanowiącą plagę dla rolnictwa muszką owocową. Pomysł jest podobny: stopniowo zmniejszać populację muszek poprzez stworzenie bezpłodnych owadów, które będą kopulować z dzikimi samicami. Różnica tkwi w sposobie ingerencji w płodność – zamiast modyfikować geny, stosowano promieniowanie. TIE jest techniką powszechnie stosowaną od lat 70. XX wieku, początkowo wobec gatunków uznawanych za zagrożenie dla rolnictwa. Dotychczas nie udało się jej jednak zastosować wobec komarów takich jak Aedes aegypti, które nie odpowiadają na promieniowanie w zadowalającym stopniu.

Działania informacyjne

Zanim rozpoczęto badania w brazylijskich miastach, próby uwalniania zmodyfikowanych komarów przeprowadzano już w Ameryce Środkowej. Foto: Reproducción/Coletivo Nigéria

Pierwsze doświadczenia z transgenicznymi Aedes aegypti przeprowadzono na Kajmanach w latach 2009-2010. Brytyjskie terytorium na Karaibach okazało się nie tylko rajem podatkowym, ale też, ze względu na brak praw dotyczących bezpieczeństwa biologicznego, terenem odpowiednim do uwolnienia zmodyfikowanych genetycznie komarów. Kajmany nie podpisały Protokołu Kartageńskiego, podstawowego dokumentu regulującego te kwestie, nie są też objęte zatwierdzoną przez Unię Europejską Konwencją z Aarhus (Konwencją o Dostępie do Informacji, Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Dotyczących Środowiska).

Zamiast poinformować mieszkańców o eksperymencie i potencjalnych zagrożeniach z niego wynikających, jak wymagają wspomniane wyżej dokumenty, wypuszczono na wolność prawie trzy miliony komarów bez jakiejkolwiek debaty czy konsultacji społecznej. Zezwolenia udzielił jedynie departament rolnictwa Kajmanów.

Powyższe wartości są jednak mało znaczące w porównaniu z liczbą komarów uwolnionych w Juazeiro od lutego 2011 roku. Miasto to, do spółki z Jacobiną, stało się największym polem tego typu prób na świecie, z ponad 18 milionami, według obliczeń Moscamedu, wypuszczonych na wolność owadów. Moscamed jest organizacją społeczną różniącą się od Oxitecu tym, że nie ma na celu zarobku, a w badania z użyciem transgenicznych Aedes aegypti zaangażowała się, chcąc zweryfikować skuteczność tej metody w zwalczaniu dengi. Według Malavasi, firma nie zaakceptowała dotacji oferowanych przez Oxitec, by zapewnić sobie bezstronność podczas oceny technologii. 

Pomocy udzieliły za to instytucje państwowe-oprócz dofinansowania z Ministerstwa Zdrowia Stanu Bahía program otrzymał wsparcie Departamentu Zdrowia w Juazeiro. Trudniej było natomiast uzyskać poparcie mieszkańców, jak zapewnia pielęgniarz Mario Machado, dyrektor do spraw promocji i ochrony zdrowia:

De início teve resistência, porque as pessoas também não queriam deixar armadilhas em suas casas, mas depois, com o tempo, elas entenderam o projeto e a gente teve uma boa aceitação popular.

Pułapka na przenoszące dengę komary. Foto: Coletivo Nigéria/Agência Pública

Pułapki, o których mowa, to proste urządzenia zakładane w niektórych domach na terenie objętym eksperymentem. Dzięki nim obliczono, że dzika populacja Aedes aegypti w Mandacaru, rolniczej osadzie oddalonej o kilka kilometrów od centrum Juazeiro, zmniejszyła się o 96%. To właśnie tam badania cieszyły się największym poparciem mieszkańców.

Inaczej sprawy miały się w Itaberabie, sąsiadującym z siedzibą Moscamedu osiedlu na obrzeżach Juazeiro, które na początku 2011 roku jako pierwsze otrzymało transgeniczne komary. Pomimo wysokiego odsetka zakażeń przenoszoną przez Aedes aegypti dengą, nie dostrzegano tam dobrych stron eksperymentu. Machado relacjonuje:

Por mais que a gente tente informar, ir de casa em casa, de bar em bar, algumas pessoas desacreditam: ‘Não, vocês estão mentindo pra gente, esse mosquito tá picando a gente’.

Choć rok po uwolnieniu komarów mało kto pamięta eksperyment, wieść o wiosce Itaberaba obiegła świat, gdy Oxitec poinformował, że pierwsza próba na terenie Brazylii spowodowała zmniejszenie dzikiej populacji komarów o 80%.

Biolog Luiza Garziera, nadzorująca prace Moscamedu, była jedną z osób odwiedzających każdy okoliczny dom, by wyjaśnić proces badawczy, często używając potocznego języka dla lepszego zrozumienia.

Eu falava que a gente estaria liberando esses mosquitos, que a gente liberava somente o macho, que não pica. Só quem pica é a fêmea. E que esses machos quando ‘namoram’ – porque a gente não pode falar às vezes de ‘cópula’ porque as pessoas não vão entender. Então quando esses machos namoram com a fêmea, os seus filhinhos acabam morrendo.

To jeden z najważniejszych szczegółów wprowadzanej techniki. Wypuszczając dziesięciu transgenicznych samców na jednego dzikiego, Moscamed sprowadzi wprawdzie na mieszkańców rój komarów, ale zapewni, że nie zostaną przez nie pogryzieni, ponieważ tylko samice żywią się ludzką krwią, zawierającą białka niezbędne im do owulacji.

Przeczytaj część drugą: “Jakie ryzyko dla mieszkańców Brazylii niesie technologia wykorzystująca transgeniczne komary?” (ES)
Przeczytaj część trzecią: “Transgeniczne komary na sprzedaż-firma szacuje wielkość rynku w Brazylii” (ES)